حسن بن محمد بورینیبورینی، حسن بن محمد دمشقی صفّوری، شاعر، مورخ و فقیه شافعی است. ۱ - مشخصاتدر ۹۶۳ در صَفوریه، در منطقه الجلیل (شمال شهر ناصره در فلسطین)، به دنیا آمد. چون پدرش اهل بورین در جنوب نابلس بود، بدرالدین به بورینی شهرت یافت. [۱]
الموسوعة الفلسطینیة، دمشق ۱۹۸۴، ج۲، ص۲۳۸.
[۲]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۱، بیروت (بی تا).
در ده سالگی، همراه پدر رهسپار دمشق شد و در جامع منجک قرائت قرآن آموخت؛ سپس در مدرسه عمریّه، واقع در صالحیّه دمشق، به تحصیل پرداخت. [۳]
الموسوعة الفلسطینیة، دمشق ۱۹۸۴، ج۲، ص۲۳۸.
[۴]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۱، بیروت (بی تا).
وی در همین مدرسه نحو و فرائض و حساب را نزد تنی چند از بزرگان دمشق فراگرفت و در ۹۷۵، به سبب قحطی، ناچار شد که به مدت چهار سال ترک تحصیل کند و در بیت المقدّس اقامت گزیند. در بیت المقدّس، از محضر شیخ الاسلام محمدبن ابی اللّطف بهره برد [۵]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۱، بیروت (بی تا).
سپس به دمشق بازگشت و در خانقاه سمیساطیه ساکن شد و نزد شیوخ آن دیار به تحصیل علوم، از جمله ادبیات و فقه و قرائات و حدیث مشغول شد. [۶]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۱ ـ۵۲، بیروت (بی تا).
[۷]
الموسوعة الفلسطینیة، دمشق ۱۹۸۴، ج۲، ص۲۳۸.
در ۹۸۸، تدریس فقه شافعی را در جامع اموی عهده دار شد؛ همچنین منصب موعظه را در جامع سلطان به عهده داشت و در بسیاری از مدارس دمشق تدریس می‌کرد. تسلط بورینی بر ادبیات و تأثیر و حسن بیان او باعث شد که شاگردان بسیاری در محضر درس او گردآیند. وی را به حافظه قوی، فصاحت و بلاغت در گفتار و علاقه وافر به ادب و لغت و تاریخ ستوده اند. بدرالدین مفتی شافعی مبرّزی در دمشق به شمار می‌آمد و از اعتماد و تأیید حاکمان و قاضیان آن‌جا برخوردار بود. [۸]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۲، بیروت (بی تا).
[۹]
الموسوعة الفلسطینیة، دمشق ۱۹۸۴، ج۲، ص۲۳۸ـ۲۳۹.
در ادبیات نیز چیره دست بود. از وی اشعار بسیاری در استقبال و نظیره گویی شماری از قصائد و قطعات عرب نقل کرده اند. [۱۰]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۲ـ۶۰، بیروت (بی تا).
[۱۱]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانه الالباء و زهره الحیاه الدنیا، ج۱، ص۲۱ـ ۲۶، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
۲ - سیاحت‌های بورینیبورینی اهل سیاحت بود و در خلال سفرهایش با دانشمندان معاشرت و گفتگو می‌کرد. در دمشق با شیخ بهاءالدّین عاملی (متوفی ۱۰۳۰) معروف به شیخ بهائی که برای سیاحت به دمشق آمده بود، ملاقات و مناظره کرد. [۱۲]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۳، ص۴۴۳، بیروت (بی تا).
[۱۳]
الموسوعة الفلسطینیة، دمشق ۱۹۸۴، ج۲، ص۲۳۸.
همچنین از دو سفرنامه اش، الرّحله الطّرابلسیّه و الرّحله الحلبیّه، چنین بر می آید که به این دو شهر نیز رفته بوده است. بورینی زبان فارسی را در کمال فصاحت و استادی می‌دانست. ۳ - آشنایی با زبان فارسی و ترکیوی فارسی را در ۹۸۸ نزد حافظ حسین کربلایی (متوفی ۹۹۷)، صاحب روضات الجنان که در آن زمان به دمشق رفته بود، فرا گرفته بود. [۱۴]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۲، بیروت (بی تا).
این آشنایی با زبان فارسی تا بدانجا بود که بعضی مضامین شعر فارسی به اشعار بورینی راه یافت، و حتی به تصریح تذکره نویسان [۱۵]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۶ ـ۵۷، بیروت (بی تا).
[۱۶]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانه الالباء و زهره الحیاه الدنیا، ج۱، ص۲۱ـ۲۳، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
بعضی اشعار وی دقیقاً ترجمه شعری فارسی است.
برای نمونه : «ورق الغُصونِ اذا نظرتَ دَفاترٌ/ مَشحونه بادلّه التّوحید»، که ترجمه این بیت سعدی است: برگ درختان سبز در نظر هوشیار/ هر ورقش دفتریست معرفت کردگار و «یقولونَ فی الصّبحِ الدّعاء مؤثّرٌ/ فقلتُ نَعمْ لوکان لیلی له صبحٌ»، که ترجمه این بیت وحشی بافقی (متوفی ۹۹۱) است: دعاهای سحر گویند می‌دارد اثر، آری /اثر می‌دارد اما کی شب عاشق سحر دارد؟ و هم مضمون با این بیت حافظ: بَسَم حکایت دل هست با نسیم سحر/ ولی به بخت من امشب سحر نمی‌آید. بورینی در اواخر عمر نیز ترکی را فرا گرفت. ۴ - وفاتدر ۱۰۲۰، به حج رفت و در ۱۰۲۴ در دمشق درگذشت و در قبرستان باب الفرادیس دفن شد. بعضی از شاگردان او مراثی مشهوری در مرگ او سرودند. [۱۷]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۲، بیروت (بی تا).
[۱۸]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۹ ـ۶۰، بیروت (بی تا).
۵ - تالیفاتمهمترین آثار بورینی بدین قرار است: تراجم الاَعیان من أَبناء الزّمان (دمشق ۱۹۵۹) که زندگینامه ۲۰۵ تن از اعیان (اعمّ از عالم، حاکم، صنعتگر و سایر اصناف) روزگار اوست و به ترتیب الفبایی مرتّب شده است. او در ۱۰۰۹، شروع به تألیف تراجم الاعیان کرد و در ۱۰۲۳ از آن فراغت یافت. تراجم الاعیان از جمله منابع محبّی در تألیف خلاصه الاثر بوده است [۱۹]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغه العربیّه، ج۲، ص۳۰۸، بیروت ۱۹۸۳.
[۲۰]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، ج۱، ستون ۶۰۲، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۲۱]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۲، ص۵۱، بیروت (بی تا).
[۲۲]
محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳، بیروت (بی تا).
[۲۳]
ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۱۰۶، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
[۲۴]
ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۶۵، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
شرح دیوان عمربن فارض با عنوان البحرالفائض فی شرح دیوان ابن الفارض (قاهره ۱۲۷۹ و ۱۳۰۶ق) که در سال ۱۰۰۰ تألیف آن را به پایان برده؛ شرح بر قصیده تائیهّ صغری ' از ابن فارض (متوفی ۶۳۲) که در ۱۰۰۲ از آن فراغت یافته است [۲۵]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۷۶۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
حاشیه بر تفسیر بیضاوی ؛ حاشیه بر مطوّل ؛ شرح بر کافیه ابن حاجب ؛ دیوان شعر. [۲۶]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، ستون ۲۹۱، ج۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۶ - فهرست منابع(۱) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۲) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۳) احمدبن محمد خفاجی، ریحانه الالباء و زهره الحیاه الدنیا، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳. (۴) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغه العربیّه، بیروت ۱۹۸۳. (۵) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۶) محمد امین بن فضل الله محبّی، خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت (بی تا). (۷) الموسوعة الفلسطینیة، دمشق ۱۹۸۴. (۸) ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بورینی»، شماره۲۰۴۹. |